فورس ماژور در قراردادهای پیمانکاری

 فورس ماژور در قراردادهای پیمانکاری به معنی شرایطی می باشد که خارج از اراده کارفرما و پیمانکار است. در شرایط فورس ماژور هیچ یک از طرفین حق مطالبه خسارت نسبت به طرف مقابل را ندارد.

معنا و شرایط تحقق فورس ماژور

وکیل پیمانکاری بیان میدارد: برای بررسی فورس ماژور در قراردادهای پیمانکاری، ابتدا باید معنا و شرایط تحقق فورس ماژور را مورد بررسی قرار دهیم. فورس ماژور واژه‌ای فرانسوی است و برای اولین بار در قانون مدنی فرانسه به کار رفته است. این اصطلاح به معنای حادثه‌ای خارجی، غیرقابل پیش‌بینی و غیرقابل اجتناب می‌باشد که طرفین قرارداد را به طور موقت یا دائمی از انجام تعهداتشان معاف می‌نماید. پس یک واقعه باید دارای سه ویژگی باشد تا زیرمجموعه‌ی فورس ماژور قرار گیرد:

۱- خارجی بودن:

در اصطلاح حقوقی به این معناست که حادثه نباید منتسب به طرفین قرارداد باشد. یعنی به وجود آمدن حادثه مربوط به هیچ یک از طرفین نباشد و علت به وجود آمدن آن خارج از حیطه مسئولیت و وظایف طرفین باشد.

به عنوان مثال، اگر متعهد به انجام کاری، حقوق کارگران خود را به موقع پرداخت ننماید و کارگران دست به اعتصاب بزنند و به واسطه این اعتصاب کارگران، شخص متعهد نتواند تعهد خود را انجام دهد، این حادثه فورس ماژور تلقی نمی‌شود؛ چرا که غیرممکن‌شدن اجرای تعهد، منتسب به شخص متعهد است نه عوامل خارجی.

در قوانین ایران، ماده ۲۲۷ قانون مدنی به خارجی‌بودن حادثه اشاره می‌کند: ((متخلف از انجام تعهد وقتی محکوم به تأدیه خسارت می‌شود که نتواند ثابت نماید که عدم انجام به واسطه علت خارجی بوده است که نمی‌توان مربوط به او نمود.))

۲- غیرقابل پیش‌بینی بودن:

اگر حادثه‌ای برای متعهد قابل پیش‌بینی باشد، او می‌بایست تمامی اقدامات و اعمال احتیاطی و مراقبتی را انجام دهد تا حادثه بر تعهد او اثری نگذارد. اگر حادثه قابل پیش‌بینی باشد و متعهد اقدامات لازم را انجام نداده باشد، در این حالت متعهد مسئول به انجام تعهد و جبران خسارت تاخیر در انجام تعهد است. اما اگر حادثه غیرقابل پیش‌بینی باشد، نمی‌توان از متعهد انتظار داشت که اقدامات احتیاطی را انجام داده باشد و در این صورت مسئولیتی متوجه او نیست.

۳- غیرقابل اجتناب بودن:

ماده ۲۲۹ قانون مدنی به این شرط اشاره کرده است. بر اساس این شرط چنانچه دفع حادثه خارج از حیطه اقتدار متعهد باشد، این حادثه غیرقابل اجتناب شناخته می‌شود و متعهد از انجام تعهد معاف می‌شود. نکته‌ای که باید بدان توجه کرد این است که برای تحقق فورس ماژور باید حادثه برای هر شخص متعارفی در آن اوضاع و احوال غیرقابل اجتناب باشد. نکته آخر آنکه صرف دشوارشدن انجام تعهد به معنای تحقق فورس ماژور نیست. بلکه انجام تعهد باید غیرممکن شده باشد تا بتوان گفت فورس ماژور محقق شده است.

اثر فورس ماژور در قراردادهای پیمانکاری

بعد از بررسی شرایط وقوع و تحقق فورس ماژور، لازم است تا اثری که این نوع حوادث بر قرارداد می‌گذارند را بررسی کنیم. فورس ماژور که در کشور ما به “قوه قاهره“، “قوه قهریه” یا “حوادث قهری” ترجمه شده، در قراردادهای پیمانکاری نیز تاثیرگذار است.

به عنوان مثال قرارداد پیمانکاری در خصوص ساخت یک بزرگراه را در نظر بگیرید. اگر بعد از انعقاد قرارداد به یکباره سیلی ویرانگر در محل ساخت بزرگراه به راه افتد، در این حالت پیمانکار ساختِ بزرگراه مسئولیتی در خصوص عدم انجام به موقع تعهد ندارد. چرا که وقوع سیل قطعاً برنامه‌های زمان‌بندی را به تاخیر می‌اندازد. این مثال به خوبی نقش فورس ماژور در انجام تعهدات را روشن می‌سازد.

آیا فورس ماژور قرارداد پیمانکاری را خاتمه می‌دهد؟

وقوع فورس ماژور لزوماً قرارداد پیمانکاری را از بین نمی‌برد. این که فورس ماژور در قراردادهای پیمانکاری دقیقاً چه اثری می‌گذارد، به توافق طرفین بستگی دارد. طرفین قرارداد به طور معمول یک ماده از قرارداد خود را به موضوع فورس ماژور اختصاص می‌دهند و در این ماده علاوه بر تعیین مصادیق فورس ماژور، به اثر آن نیز توجه می‌کنند. معمولاً در قراردادها قید می‌شود که در صورت بروز حوادث قهری، تعهدات طرفین تا زمان برگشت به شرایط عادی، تعلیق می‌شود. تعلیق یعنی قرارداد برای مدتی متوقف می‌شود؛ اگرچه حیات قرارداد همچنان ادامه دارد. پس متوجه شدیم که اثر فورس ماژور در قراردادهای پیمانکاری لزوماً خاتمه یافتن قرارداد نیست. بلکه بیش از هرچیز به توافق طرفین بستگی دارد.

آیا فورس ماژور صرفاً بر تعهدات یکی از طرفین قرارداد پیمانکاری اثرگذار است؟

سوال این است که آیا فورس ماژور صرفاً تعهدات یکی از طرفین را خاتمه می‌دهد؟ به عبارت بهتر، اگر تعهدات پیمانکارِ ساخت به دلیل وقوع حادثه قهری مثل سیل یا زلزله خاتمه یابد و یا معلق شود، تعهدات کارفرما چه وضعیتی پیدا می‌کند؟ پاسخ این است که تعهدات کارفرما نیز معلق می‌شود. قراردادهای پیمانکاری از جمله‌ی قراردادهای معوض می‌باشند؛ یعنی قراردادی هستند که در آن هر دو طرف قرارداد (کارفرما و پیمانکار)، در برابر یکدیگر تعهداتی را می‌پذیرند. حال که تعهدات یکی از طرفین معلق شده، پس طبیعی و منطقی است که تعهدات کارفرما نیز تا زمان از بین‌رفتن مانع معلق شود.

سوال دیگری که در این بخش پاسخ داده می‌شود این است که آیا می‌توان در قراردادهای پیمانکاری شرط کرد که حتی در فرض وقوع حوادث قهری، پیمانکار و کارفرما مکلف به ادامه‌دادن قرارداد هستند؟ پاسخ مثبت است. اگر در قرارداد پیمانکاری همچین شرطی شده باشد، تعهدات طرفین ادامه می‌یابد و انجام ندادن تعهد، موجب ایجاد مسئولیت برای متخلف می‌شود. پس اثرگذاری فورس ماژور در قراردادهای پیمانکاری می‌تواند توسط طرفین محدود شود.

تاثیر فورس ماژور بر بخشی از قرارداد پیمانکاری

وقوع فورس ماژور در قراردادهای پیمانکاری ممکن است صرفاً بخشی از قرارداد را تحت تأثیر قرار دهد. به عنوان مثال قرارداد پیمانکاری تامین تجهیزات و ساخت بزرگراه را در نظر بگیرید. پیمانکار هم متعهد به تامین و خرید تجهیزات و هم ساخت بزرگراه است. در این میان، وقوع سیل ساخت بزرگراه را معلق می‌کند و این قسمت از تعهد پیمانکار را به طور موقت به حالت تعلیق در می‌آورد؛ در حالی که بخش دیگر تعهد پیمانکار مبنی بر تامین و خرید تجهیزات جهت نصب و ساخت به حالت تعلیق در نمی‌آید؛ چرا که وقوع سیل بر این بخش تعهد هیچگونه تاثیری نگذاشته است.

بررسی شرایط عمومی پیمان

بیشتر قراردادهای پیمانکاری تابع شرایط عمومی پیمان می‌باشند. به همین دلیل لازم است تا موضوع فورس ماژور در شرایط عمومی پیمان  مورد بررسی قرار گیرد. ماده ۴۳ شرایط عمومی پیمان با عنوان “بروز حوادث قهری” به موضوع فورس ماژور در قراردادهای پیمانکاری پرداخته است. در این ماده ابتدا موارد و مصادیق فورس ماژور ذکر شده است.

نکته‌ای که باید به آن توجه کرد این است که موارد فورس ماژور محدود به مصادیق ذکرشده در این ماده نیست و کلیه‌ی حوادثی که خارج از کنترل طرفین و غیرقابل اجتناب و غیرقابل پیش‌بینی باشند، فورس ماژور تلقی می‌گردد. در ادامه ماده پس از ذکر موارد فورس ماژور در قراردادهای پیمانکاری، گفته شده است که پیمانکار مکلف به حداکثر تلاش و کوشش در جهت حفاظت از کارهای اجراشده می‌باشد. پس معافیت پیمانکار از انجام تعهدات خود به علت فورس ماژور، دلیلی بر حفاظت و نگهداری نکردن از کارهای انجام شده نیست و وی مکلف به انجام این حفاظت‌هاست.

نکته آخر آنکه اگر فورس ماژور بیش از ۶ ماه ادامه یابد، کارفرما می‌تواند به پیمان خاتمه دهد. پس بر اساس شرایط عمومی پیمان، کارفرما در هنگام وقوع فورس ماژور در قراردادهای پیمانکاری، با وجود شرایطی حق فسخ دارد.

مسئولیت جبران خسارت بر اساس شرایط عمومی پیمان

اگر خسارتی به کارهای موضوع پیمان، تاسیسات و ساختمان‌های موقت، ماشین‌آلات و ابزار و وسائل پیمانکار وارد آید، مسئولیت جبران خسارت با کارفرما است یا پیمانکار؟ بر اساس بند ب ماده ۴۳ شرایط عمومی پیمان:

• اگر خسارت‌های واردشده به کارهای موضوع پیمان مشمول بیمه باشد، جبران آن از طریق بیمه صورت می‌پذیرد.
• اگر خسارت‌های واردشده به کارهای موضوع پیمان مشمول بیمه نباشد یا میزان بیمه برای جبران خسارت کافی نباشد، جبران خسارت به عهده کارفرماست.
• جبران خسارت‌های واردشده به ساختمان‌ها، ماشین‌آلات و ابزار و وسائل پیمانکار بر عهده پیمانکار است.

تنظیم حرفه ای قرارداد پیمانکاری

فورس ماژور در قرارداد پیمانکاری اگر چه از لحاظ تئوریک و نظری تعریفی روشن و واضح دارد، اما در عمل مسائل و اختلافات زیادی را به وجود می‌آورد. چرا که طرفین ممکن است هم بر سر اینکه آیا یک حادثه خاص فورس ماژور تلقی می‌شود یا خیر اختلاف داشته باشند و هم بر سر آثار این حادثه توافق حاصل نکنند. به همین دلیل پیشنهاد می‌شود که در خصوص فورس ماژور در قراردادهای پیمانکاری، از وکلا و مشاوران متخصص و حرفه ای در زمینه قراردادهای پیمانکاری هستند، استفاده شود.

موسسه حقوقی امین عدالت کبریا با داشتن وکلایی که علاوه بر تخصص کامل، در حوزه پروند‌ه‌ها و قراردادهای پیمانکاری دارای تجارب ارزنده هستند، تلاش دارد تا بهترین خدمات ممکن را در ارتباط با تنظیم قراردادهای پیمانکاری و  مسائل  مربوط به دعاوی رایج بین کارفرما و پیمانکار به شما عزیزان ارائه دهد.